Agresja – definicja, zjawiska, rodzaje

Przygotowując się do szkolenia z asertywności przeczytałam sporo o agresji samej w sobie. Natknęłam się na wiele artykułów o agresji: agresja w dobie dzisiejszych czasów, agresja w dobie kryzysu, agresja wśród młodzieży, itp. Postanowiłam więc zająć się tym tematem trochę od naukowej strony. Agresja to takie zachowanie, co do którego nie ma jednoznacznej definicji. Szukając naukowych teorii najczęściej spotkałam się z określeniem, iż agresja z łacińskiego aggresio czyli napaść oznacza w psychologii zachowanie ukierunkowane na zewnątrz lub do wewnątrz, mające na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej. Spośród wielu określeń agresji znalazłam m.in.:

•  agresję wrogą – która ma na celu zranienie lub zadanie bólu
• agresję instrumentalną – służącą innemu celowi niż zranienie lub zadanie bólu czyli zastraszenie, usunięcie swojej konkurencji itp.
• agresję prospołeczną – chroniącą interesy społeczne, czyli krótko mówiąc obronę
• agresję indukowaną – powstającą w efekcie psychomanipulacji
• agresję odroczoną
• i autoagresję – która jest skierowana na siebie.

W psychologii nie ma zgody co do przyczyn i mechanizmów powstawania zachowań agresywnych. Mało tego w środowisku psychologów społecznych nie wszyscy zgadzają się nawet z definicją agresji. Niektórzy teoretycy rozumieją bowiem agresję jako wrodzony popęd, a nie zachowanie. Tak rozumiana agresja występuje w teoriach psychologii głębi, np. w psychoanalizie i teoriach pochodnych, psychologii ewolucyjnej i częściowo w neuropsychologii. Wg badaczy z tego nurtu agresja jest popędem wrodzonym, który działa podobnie jak popęd seksualny. Wg nich to czas jest znaczącym czynnikiem w kumulowaniu się napięcia popędowego, które co pewien czas zostaje rozładowane przez zachowanie. Ludzi różni siła popędu oraz dojrzałość mechanizmów odpowiedzialnych za kontrolę procesów powiązanych z agresją. Analogicznie jak w przypadku popędu seksualnego. Naukowcy związani z tym nurtem skupiają się więc na opisywaniu rozwoju agresji w ciągu całego życia oraz badaniu biologicznego podłoża agresji np. wpływu hormonów, czy genów.

Inne ujęcie proponują zwolennicy teorii frustracji agresji. Są Oni zdania, że przyczyną zachowań agresywnych są nieprzyjemne zdarzenia, sytuacje, czy stany, które w ostateczności prowadzą do zachowań agresywnych. Zwolennicy tej teorii uważają, że odziaływujące w czasie czynniki zewnętrzne, wywołują u ludzi nieprzyjemne stany wewnętrzne takie jak gniew, lęk, ból, czy nawet nuda, które prowadzą do instynktownej reakcji w postaci zachowania agresywnego. Badacze z tego nurtu opisywali przyczyny pojawiania się frustracji, czynniki nasilające frustrację oraz procesy poznawcze, od których zależy interpretowanie danej sytuacji jako frustrującej.

Na potrzeby moich szkoleń z asertywności przyjęłam więc, że jest umyślnym działaniem na szkodę innej osoby (lub osób), albo też jej własności i tego działania w żaden sposób nie da się usprawiedliwić i uzasadnić. Krótko mówiąc dla zaspokojenia własnych potrzeb lub z powodów wrogości agresywny człowiek oddziałuje agresywnym zachowaniem lub przemocą na osoby lub przedmioty ze swojego otoczenia, czyniąc krzywdę.

Jak wspominałam na początku istnieją różne rodzaje agresji, które często występują zamiennie i przenikają się:

• agresja werbalna występuje wtedy, gdy w stosunku do innych używane są przez napastnika przezwiska, wyzwiska, przekleństwa, groźby, pokazywane są obraźliwe jednoznaczne gesty, oskarżanie, plotki, przedrzeźnianie, robienie min i wreszcie krzyk
• agresja fizyczna to tupanie, padanie na podłogę, uderzanie głową o ścianę lub podłogę, u dzieci bicie kolegów, a u starszych bicie pięściami, napaści, wymuszenia, razy zadawane rękami, pałkami, zranienia nożem, przypalanie papierosem, a także kradzieże.? agresja instrumentalna ma miejsce wtedy, gdy agresor długim, przeraźliwym krzykiem, poszturchiwaniem, biciem, nękaniem, groźbą, zamierza zdobyć od słabszych od siebie pieniądze, pożywienie, cenne przedmioty, rzeczy, którymi może przed innymi się popisywać. W tym rodzaju agresji charakterystyczne jest to, iż człowiek agresywny nie widzi innych sposobów na zdobycie tych rzeczy. Dla niego jedynym sposobem jest zastosowanie przemocy. I jest to dla niego sposób jak najbardziej “normalny”.
• agresja wroga występuje u osobników bardzo zdegenerowanych, dla których agresja słowna i fizyczna to po prostu sposób bycia, zwracania na siebie uwagi, czy w końcu zdobywania pozycji w środowisku. Oni biją dla samej przyjemności bicia, napadają, kradną, bo to jest ich sposób na życie. Można by rzec, że nie znają innego.
• agresja interpersonalna, skierowana w stosunku do drugiego człowieka i są to głównie przekleństwa, wyzwiska, groźby, o których była mowa wyżej, a także wszelkiego rodzaju napaści, kradzieże, rozboje, okaleczenia drugiego człowieka i w końcu najgroźniejsze – zabójstwa
• agresja z przemieszczeniem, skierowana na obiekty zastępcze. Tu agresorzy niszczą przystanki autobusowe, budki telefoniczne, wybijają okna wystawowe, niszczą ławki i inne sprzęty w parku, na osiedlu. Te czyny nazywane są przez ogół i prawo jako chuligaństwo lub wandalizm i rzecz jasna są w społeczeństwie piętnowane.
• autoagresja czyli agresja skierowana na siebie, przede wszystkim z poczucia bezsilności, bezradności, czy z niedostrzegania sensu życia. Dla tych agresywnych ludzi, samookaleczenie lub podejmowanie prób samobójczych, a nawet dokonywanie samobójstw, to wyraz protestu, wołanie o pomoc, a czasem zwyczajnie o miłość i akceptację.Nie można jednoznacznie stwierdzić, co powoduje, iż jeden człowiek jest uległy, a inny agresywny. Ma na to bowiem wpływ wiele czynników. Zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Można jednak pokusić się o określenie źródeł i czynników, które mają wpływ na ukształtowanie się postaw agresywnych w człowieku. I tu zarówno psychologowie, socjologowie, psychiatrzy, genetycy, wychowawcy i terapeuci, jednoznacznie stwierdzają, że są trzy czynniki, które wywierają wpływ na powstawanie i kształtowanie się postaw agresywnych i stosowanie przemocy. Są to czynniki natury: biologicznej, społecznej i psychologicznej.

Czynniki natury biologicznej mają swoje źródło w genach i są ściśle związane z mechanizmami biologicznymi i z temperamentem. Nie można tu nie wspomnieć o wpływie różnych leków, używek, alkoholu i narkotyków oraz interakcji zachodzących pod ich wpływem w organizmie człowieka.
Czynniki społeczne czyli środowiskowe, to cała masa doświadczeń, jakich nabywa człowiek od początku swojego życia. Każdy z nas chłonie to co widzi, słyszy, to co odczuwa wśród najbliższych, w rodzinie, w grupie w której funkcjonuje i się obraca, w szkole i to kształtuje jego psychikę, jego zachowania, stosunek do innych. Są to doświadczenia: emocjonalne, poznawcze, socjalizacyjne. Krótko mówiąc te czynniki mają swoje źródło w dalekiej przeszłości i teraźniejszości i co za tym idzie w nabywanych przez człowieka doświadczeniach od początku życia do dnia dzisiejszego.
Czynniki psychologiczne związane są ściśle z psychiką rozwojową człowieka. Najintensywniej rozwija się ona i kształtuje w okresie wczesnego dzieciństwa i wielu badaczy twierdzi, iż wszystkie zachowania agresywne, jakie przejawia chłopiec, czy dziewczynka lub mężczyzna i kobieta zostają zapoczątkowane tak naprawdę w dzieciństwie. Psychologia dostrzega również zróżnicowanie agresji i przemocy pod względem płci. U chłopców i mężczyzn występuje agresja bezpośrednia, aktywna i jest to najczęściej walka. Agresja fizyczna zdarza się w ich przypadku częściej niż werbalna. Chłopcom lub mężczyznom chodzi o podporządkowanie sobie innych, dodawanie sobie znaczenia. Agresja dziewcząt jest bardziej skrywana, podstępna i przybiera formy pośrednie. Są to najczęściej oskarżania, plotkowanie, skarżenie, dąsanie się, obrażanie lub uczuciowe odrzucenie. Najczęstsze przyczyny tego stanu rzeczy, to zazdrość, chęć zemsty, odegranie się. Według psychologii rozwojowej człowiek rozwija się do 3 roku życia, a potem tylko rośnie. Dlatego tak ważne jest ,by rodzice właśnie w tym okresie, w tak wczesnym dzieciństwie, reagowali na wszelkie przejawy złości i agresji swoich dzieci, łagodzili je, kontrolowali i kierowali na właściwe tory. Na tym polega pierwsza profilaktyka.W języku polskim funkcjonuje też ostatnio nowe słowo bulling, wywodzące się z języka angielskiego i oznaczające nękanie, dręczenie. Cechy tego zjawiska, które tak naprawdę funkcjonuje od dawna i wcale nie jest nowe, są następujące:

• fizyczny i werbalny atak na osobę
• nierównowaga siły pomiędzy atakującym, a ofiarą
• bezpodstawne nękanie, dręczenie
• powtarzalność agresji
• wyraźny zamiar wywołania strachu, skrzywdzenia, ośmieszenia. Podstawowe potrzeby każdego człowieka, to potrzeba miłości, życzliwości, ciepła, szacunku do siebie i otoczenia, potrzeba autorytetu bezpieczeństwa i przynależności. Można więc śmiało powiedzieć, że współdziałanie z dzieckiem od początku jego przyjścia na świat, traktowanie go jako pełnoprawnego członka rodziny, obdarzanie dziecka rozsądną i rozważną swobodą, pozwala zaspokoić wymienione potrzeby. To w moim przekonaniu będą silne fundamenty do tego, by człowiek w przyszłości nie był przepełniony agresją.

Ze zdobytych informacji śmiało więc mogę wywnioskować, iż to od środowiska rodzinnego, od rodziców i od dobrego współżycia członków rodziny zależy, czy w późniejszym okresie u człowieka rozwiną się zachowania pro, czy antyspołeczne i czy rozwinie się u niego agresywny sposób reagowania na otaczający go świat. Wiem, że ten wniosek wyda się niektórym zbyt daleko wysunięty, ale myślę, że każdy się zgodzi, iż najbliższe środowisko, czy otoczenie, ma znaczący wpływ w kształtowaniu się agresji i postaw agresywnych. Szczególnie w obecnej rzeczywistości, gdzie często rodzice mają tak mało czasu dla swoich pociech, czy nawet dla siebie jako dorosłych. Nie zapominajmy więc, że dorośli to także dzieci, tyle, że duże. Ich potrzeby w tym zakresie są bardzo podobne. Dorośli również są wrażliwi, a jednocześnie narażeni na stres, odtrącenie, tłumienie wewnętrznego niezadowolenia, poczucie doznania krzywdy, czy w końcu frustrację. To może prowadzić do wielu nerwic, psychoz, zaburzeń psychosomatycznych i do przestępczości. U dorosłych nerwice powstają m.in. w miejsce stłumionych i przemilczanych własnych potrzeb. Ich miejsce zajmuje poczucie winy. Zaburzenia psychosomatyczne wywołują ból, cierpienie i prowadzą w ostateczności właśnie do agresji i przestępczości.

Nie sposób nie wspomnieć także wpływu mediów na kształtowanie się agresywnych postaw u ludzi w dzisiejszych czasach. W dobie ogólno i łatwo dostępnych filmów z przemocą, gier komputerowych i na konsole różnego typu, programów telewizyjnych, niejednokrotnie nasyconych przemocą i to nie tylko słowną. Nie mogę zrzucać jednoznacznej winy na media i wymienione przeze mnie nośniki, bo byłoby to niezgodne z prawdą, sama także używam tych narzędzi i oglądam filmy. Faktem jednak jest, że dostęp i treść tych programów pozostawia wiele do życzenia. Często mam wrażenie, iż treść prezentowana widzowi, czy graczowi utwierdza go w przekonaniu, że agresja jest jedynym skutecznym sposobem radzenia sobie z trudnościami, i że wyłącznie z pomocą agresji można zrealizować misję i osiągnąć wyznaczone cele. Można więc powiedzieć, ze otaczający nas dzisiaj świat upowszechnia trochę kult siły i hasło ?śmierć frajerom? czy ?po trupach do celu?. Zanika norma, zgodna z przykazaniem ?nie rób drugiemu co Tobie nie miłe?, jak gdyby nie było innego sposobu na rozwiązanie życiowych problemów.

Śmiało mogę jednak przyznać, iż dane mi było i jest zresztą cały czas, spotykać na swojej drodze ludzi, którzy potrafią i co najważniejsze chcą rozwiązywać swoje problemy, sprawy, a nawet niepowodzenia w sposób łagodny, konstruktywny i nie używają do tego zupełnie agresji. Tak łatwo jest mi więc stwierdzić w tym wypadku, że ?dla chcącego nic trudnego? i że tylko słabe jednostki, nie mające wiary w siebie, zastraszone w środku, uciekają się do stosowania wobec innych przemocy, a co za tym idzie agresji.

Reasumując należy stwierdzić, że agresja i jest zjawiskiem przerażającym swym zasięgiem. Wg badaczy tematu rodzi się bardzo wcześnie i jej źródeł należy szukać w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy to niewłaściwe oddziaływania wychowawcze rozpoczęły proces kształtowania się agresywnej osobowości dziecka. Każdy z nas był, jest lub będzie rodzicem. Wszyscy więc powinni mieć świadomość, że każdy rodzi się niewinny z tzw. czystym kontem i niezapisaną mapą. Pewne pierwiastki tkwiące w sferze biologicznej i wrodzone predyspozycje nie mogą mieć decydującego wpływu na rozwój agresywności, co pokazuje wiele przykładów, które zna pewnie z bliskiego otoczenia każdy z nas. To najbliższe środowisko czyli rodzina, rówieśnicy, podwórko, ale także telewizja, gry mają znaczący wpływ na kształtowanie się agresywnych postaw u ludzi. Także rodzice, zbyt wymagający, rygorystyczni, agresywni, pobudzają dzieci do agresywnych zachowań, bo sami są doskonałym przykładem jak być agresywnym, by odnieść zamierzony efekt. Także rodzice zbyt liberalni, wychowujący swoje dzieci bezstresowo, zaspokajający wszystkie zachcianki dziecka kształtują postawy egocentryczne. Takim dzieciom, którym wydaje się, że wszystko im wolno często znęcają się nad innymi, słabszymi od siebie. Trudno także przecenić dobrodziejstwo telewizora, czy komputera. Są to przecież obecnie jedne z cennych źródeł wiedzy. Dzięki nim człowiek jest w pewien sposób uczestnikiem świata. Należy jednak mieć świadomość, że wymienione publikatory są pożyteczne, ale przy umiejętnym z nich korzystaniu. W innym wypadku mogą stać się niebezpieczne, a nawet groźne. I to od nas samych ludzi myślących i dokonujących nieustannie wyborów zależy, czy to groźne zjawisko, jakim jest agresja będzie się szerzyło w sposób niekontrolowany, czy uda się je opanować mądrym postępowaniem i mądrymi decyzjami. Tylko od nas samych to zależy.

Katarzyna Książkiewicz